Između dva popisa „nestalo“ više od 200 hiljada osoba sa invaliditetom

UNS, autor: Slađana Dimitrijević, 23. maj 2024 – Po rezultatima poslednjeg popisa stanovništva, broj osoba sa invaliditetom u Srbiji je 356.404. Prethodni popis utvrdio je da je broj ovih osoba 571.780. Za jedanaest godina „nestalo“ je 215.376 osoba sa invaliditetom. Dok se ukupno stanovništvo, po rezultatima popisa, smanjilo za 6.9 odsto između dva popisa, broj osoba sa invaliditetom smanjen je više od trećine

Stručnjaci iz oblasti demografije slažu se da je do ovako drastične razlike došlo zbog promenjene metodologije koja je primenjena u dva popisa. Međutim, o konkretnim uzrocima nema saglasnosti. Ivan Marinković, viši naučni saradnik, zamenik upravnika Centra za demografska istraživanja Instituta društvenih nauka u tekstu „Novi popis, nova rešenja, stari problemi“, objavljenom u časopisu „Stanovništvo“ kao osnovni problem, ne samo kada su u pitanju osobe se invaliditetom, navodi da je ovo prvi popis u kome su korišćeni administrativni izvori za kontrolu, ali i prikupljanje podataka.

„Istraživači i drugi korisnici popisa u Srbiji su upravo najviše iznenađeni nenajavljenim korišćenjem administrativnih podataka, i to ne u cilju kontrole kvaliteta popisnih podataka, nego za popisivanje lica koja nisu popisana od strane popisivača. Na taj način je ukupnom „na terenu“ popisanom broju stanovnika pridodato oko 200.000 lica, što je približno tri odsto populacije“, navodi Marinković.

Korišćenje administrativnih izvora značilo je da su lica koja nisu popisana na terenu dodata ukupnom broju stanovnika korišćenjem administrativnih podataka. Administrativni izvori i evidencije koje su korišćene bili su: Centralni registar stanovništva, Centralni registar obaveznog socijalnog osiguranja, evidencija Nacionalne službe zapošljavanja, Jedinstveni informacioni sistem prosvete, evidencija Fonda za penzijsko i invalidsko osiguranje, evidencije Ministarstva za rad, boračka i socijalna pitanja i Ministarstva za demografiju i brigu o porodici o korisnicima različitih vrsta socijalne pomoći i evidencija Republičkog fonda za zdravstveno osiguranje o korisnicima zdravstvenih knjižica.

Kriterijum da lice bude dodato ukupnom broju stanovništva bio je njegova prisutnost u najmanje dva administrativna izvora koja nedvosmisleno pokazuju da je lice u Srbiji.

Ivan Marinković navodi da su na predavanju o popisu, održanom na poziv Društva demografa Srbije, nadležni iz Republičkog zavoda za statistiku izneli tvrdnje da je „obuhvat popisanih lica u Popisu 2022. godine značajno bolji od prethodnih popisa“. Međutim, on navodi da popis pruža mnogo širi spektar podataka, a kojih nema u administrativnim izvorima i da se ovakvim dodavanjem gubi u kvalitetu kod određenog obeležja stanovnika. Kako primer, navodi etničku strukturu stanovništva.

„Etnička struktura stanovništva Srbije, kao prvo obeležje koje se publikuje, upravo pokazuje osnovni nedostatak administrativnog načina prikupljanja podataka u odnosnu na tradicionalno popisivanje. Tako je rubrika nepoznato dodatno brojčano uvećana, jer administrativni podaci ne sadrže informacije o etničkoj i verskoj pripadnosti, maternjem jeziku“, navodi Marinković.

Takođe, Ivan Marinković navodi da se na osnovu izlaganja nadležnih iz RZS-a za pomenutom sastanku moglo zaključiti da je, osim korišćenja administrativnih izvora, na poslednjem popisu bio znatno manji broj popisivača i instruktora.

Osobe sa invaliditetom prema vrsti problema, Popis 2011. i 2022. (na oba popisa osobe su mogle da prijave više problema)

Deca mlađa od dve godine nisu popisana, između dve i četiri delimično popisana

Ljiljana Đorđević, načelnica odeljenja Popisa stanovništva Republičkog zavoda za statistiku takođe navodi da je došlo do izvesnih metodoloških promena u međupopisnom periodu. Kaže i da prilikom tumačenja podataka o invaliditetu treba imati u vidu da su oni rezultat subjektivnog stava ispitanika i veštine popisivača prilikom postavljanja pitanja.

„Sociološki pristup podrazumeva da osoba koja daje odgovor može smatrati da, i pored postojanja određenog zdravstvenog problema, nema poteškoća u obavljanju svakodnevnih aktivnosti kod kuće, u školi ili na poslu, zahvaljujući podršci okoline, korišćenju odgovarajućih pomagala i slično. Podaci dobijeni popisom mogu da pruže samo neke osnovne informacije, to jest, da daju okvir za druga specijalizovana istraživanja“, navodi Đorđević u odgovoru UNS-u.

Ona nas je uputila i na analizu podataka iz poslednjeg popisa „Stanovništvo prema statusu invaliditeta i vrsti problema sa invaliditetom“ u kojoj se navodi da su u Popisu 2011. godine odgovori na pitanje o invaliditetu prikupljani za kompletno stanovništvo, dok u Popisu 2022. godine podaci nisu prikupljani za decu mlađu od dve godine. Za decu starosti dve do četiri godine prikupljani su samo podaci za probleme sa vidom, sluhom i hodanjem.

Međutim, nisu navedeni razlozi zbog čega za decu mlađu od pet godina podaci ili nisu, ili su delimično prikupljani.

U poslednjem popisu 109.343 osobe nisu se izjasnile da li imaju neku vrstu invaliditeta, odnosno status njihovog invaliditeta je nepoznat. U Popisu 2011. godine taj broj je bio nešto veći – 119.482 osobe.

Kako sa ovakvim podacima planirati podršku osobama sa invalididtetom?

U oba popisa podaci o invaliditetu dobijeni su na osnovu odgovora ispitanika na pitanja o tome da li imaju poteškoće u obavljanju svakodnevnih aktivnosti zbog problema sa vidom, sluhom, hodom ili penjanjem uz stepenice, pamćenjem/koncentracijom, samostalnošću pri odevanju, ishrani i održavanju lične higijene i komunikacijom. Na svako od šest pitanja ponuđeni su sledeći odgovori: nema poteškoća, ima malo poteškoća, ima mnogo poteškoća, potpuno je onemogućeno u obavljanju svakodnevnih aktivnosti i ne želi da odgovori.

U grupu osoba sa invaliditetom u oba popisa uključene su sva lica koja usled najmanje jednog od navedenih problema imaju mnogo poteškoća ili su sasvim onemogućena u obavljanju svakodnevnih aktivnosti.

Ova pitanja koncipirana su po preporuci Vašingtonske grupe, ekspetrkog tela sačinjenog od predstavnika stotinak nacinalnih statističkih institucija i nevladinih organizacija osoba sa invaliditetom, koja deluje pod okriljem Ujedinjenih nacija.

Međutim, u analizama rezultata Popisa 2011. godine, na kome su prvi put postavljana pitanja o poteškoćama koje stanovnici imaju, navodi se da ovaj način treba da se identifikuje većina osoba sa invaliditetom, ali da bi metod koji bi omogućio veću preciznost podataka bio skrining, odnosno jasna i usmerena studija koja bi imala za cilj posmatranje i otkrivanje svih relevantnih pitanja i faktora samo u vezi sa osobama sa poteškoćama.

Takođe, jedan od problema je i što u velikom broju slučajeva osobe sa invaliditetom ne odgovaraju same na pitanja, već to čini neko drugi umesto njih. Za poslednji popis nemamo podatke koliko je osoba sa invaliditetom samostalno odgovorilo na pitanja. Za prethodni, u 30 odsto slučajeva na popisno pitanje odgovor je davao član domaćinstva, a u 2.9 odsto neko drugo lice. Taj slučaj je najdrastičniji za osobe koje imaju probleme u vezi sa komunikacijom i razumevanjem, a koje su u samo 20,65 odsto slučajeva samostalno odgovarale.

Snežana Lazarević iz Inicijative za prava osoba sa mentalnim invaliditetom (MDRI-S), kaže da na poslednjem popisu popisivač u njihovoj kući uopšte nije postvljao pitanja da li imaju neke poteškoće. Smatra i da sa podacima iz ova dva popisa nešto nije u redu, jer je nemoguće da se toliko smanjio broj osoba sa invalidtitetom.

“Smatram da nisu hteli da idu direktno sa pitanjem da li ste vi osoba sa invaliditetom, jer bi se to smatralo nekim vidom diskriminacije. Ovako, pitali su da li imate poteškoće sa vidom, sluhom, kada se penjete uz stepenice. Ja imam artritis i imam poteškoće sa penjanjem uz stepenice, a nisam osoba sa invaliditetom. Nije dovoljno da neko ima dijagnozu, već da li ga te teškoće ometaju u obavljanju svakodnevnih aktivnosti, iako na primer koristi neka pomagala. Pitanje je šta se ovim popisom popisivalo i da li zaista želimo da vidimo ko su i koliko ima osoba sa invaliditetom. I na koji način će država na osnovu ovih podataka da planira podršku za te ljude?” pita Snežana.

 Izvor: uns.rs, foto/ilustracije: pixabay.com