SMEDEREVO, 31. oktobar 2023 – Jedan od najznačajnijih događaja u istoriji Smedereva, bez ikakve sumnje, jeste prenos moštiju Svetog Luke 1453. O danu ovog sveca, kako smo i najavili, u našem serijalu „Prvih hiljadu godina Smedereva – istorijske činjenice, mitovi i legende“, bavićemo se ovom temom. A tu, što se ovog događaja tiče, istorijskih činjenica, ali ni mitova, ne fali.
Najpre treba objasniti istorijski kontekst – otkud uopšte ideja Đurđu da od Turaka isposluje dozvolu, na kraju i pazari mošti sveca?
Novoustanovljena i novoizgrađena prestonica, Smederevska tvrđava pala je u turske ruke 1439. godine. Potom je povraćena, godine 1453, grad je ponovo bio pod despotovom vlašću, ali opasnost od novog otomanskog ataka nije jenjavala. U takvim okolnostima, svaka pomoć je bila dobrodošla, a kad je nije bilo sa zemaljske strane, šta drugo nego se obratiti višoj sili.
Odbrana despotovine uz zadobijanje božijeg blagoslova bilo je jedno od rešenja. Tako se početkom jeseni 1448. začela ideja o kupovini moštiju apostola Luke. Đurađ, nakon savetovanja sa patrijarhom srpskim Nikodimom II, smederevskim mitropolitom Atanasijem i sa svetogorskim monasima, 1453. otkupljuje mošti svetog apostola i jevanđeliste Luke. Učinjeno je to uz prethodnu dozvolu sultana Murata II, a posredovala je sultanija Mara, despotova ćerka, žena Muratova. Ostalo je zapisano da su mošti otkupljene za 30.000 dukata, a autentičnost moštiju potvrdilo je starešinsko telo Svete Gore. Cifra je podložna debati, ali valja reći da ni takva ne bi predstavljala problem za Đurđa, koji je slovio za jednog od najbogatijih vladara u Evropi tog doba, a toj temi, Đurđevom bogatstvu i nestalom blagu, još ćemo se vratiti u ovom serijalu.
Kako (i pošto) bilo, po nalogu despota Đurđa Brankovića, 12. januara 1453. godine prenete su mošti svetog apostola Luke iz epirskog grada Rogosa u Smederevo. Do tada su se mošti apostola Luke nalazile se u epirskom gradu Rogosu koje su tu dospele na, u najmanju ruku, čudesan način. Kada su, naime, Latini osvojili Carigrad 1204. godine i opljačkali sve što se opljačkati da, deo plena bile su mošti Svetog Luke. Mošti su poneli u Veneciju, ali su doživeli brodolom nedaleko obala Epira i tadašnjeg grada Rogosa. Tako su, nije kome je namenjeno nego kome je suđeno, mošti i ostale u tom gradu.
O činu prenosu moštiju Svetog Luke može se naći u dva onovremena rukopisa, u Pariskom i Beogradskom rukopisu, a dr Danica Popović u knjizi „Pod okriljem svetosti, kult svetih vladara i relikvija u srednjovekovnoj Srbiji“ piše: „Po ugledu na drevne hrišćanske običaje, ali i srpsku relikvijarnu praksu, on je zamišljen kao veličanstvena ceremonija, izvedena uz učešće svih slojeva društva, po tačno utvrđenim etapama i sa svim predviđenim pojedinostima.“
Ovaj izuzetan događaj detaljno je opisan u srpskoj srednjovekovnoj književnosti u Psaltiru sa posledovanjem, Muzej u Smederevu u svojoj stalnoj izložbenoj postavci ima neke od kopija ovih rukopisa, a koji su nastali svakako do kraja 1459. godine.
Na svom svečanom putovanju do Smedereva, mošti svetog Luke svuda su bile dočekivane i praćene sa pobožnim osećanjem stanovništva. Mošti su putovale preko Kosova, prenoćile su u Gračanici, a na reci Moravi mošti je sačekao srpski patrijarh Nikodim II sa sveštenicima.
Despot Đurađ Branković izašao je sa porodicom u susret svetiteljevim moštima, van gradskih bedema, a kada su bili nadomak gradu, u susret im je krenuo okupljeni narod sa svećama u rukama. „Po despotovom naređenju, kivot s moštima preuzeli su sveštenici, koji su u svečanoj povorci nosili pozlaćene svećnjake, kandila, ikone i ripide. Pripovedač svedoči o tome da se oko kovčega s moštima stvorila takva gužva da je dalje kretanje bilo onemogućeno, zbog čega je despot bio prinuđen da postavi čuvare koji su krčili put. Tek tada, i to jedva, procesija je uspela da uđe u grad“- piše dr Danica Popović.
Pored despota Đurđa Brankovića bila je njegova supruga Jerina, sinovi Grgur, Stefan i despot Lazar sa despoticom Jelenom, kao i kćer Mara. Mošti su prenoćile u dvorskoj crkvi u kojoj je tokom čitave noći služeno svečano bdenije, da bi sutradan, takođe uz pratnju vladara, članova vladarskog doma i pesmu klira, pronete kroz Veliki grad uz pesmu „Steni grada utvrdet se i nepokolebimi prebudut“. Zatim su mošti unete u novosazidanu Blagoveštenjsku crkvu i položene sa desne strane dveri, a pritom su se dešavala čudesna isceljenja naroda. Smederevo je naprečac postalo stecište poklonika i hodočasnika.
Ovaj značajan srednjovekovni istorijski događaj dobio je svoje mesto u živopisu hrama svetog Georgija u Smederevu 1934-36. godine, što predstavlja jedinstvenu i upečatljivu pojavu u srpskoj crkvenoj umetnosti 20. veka. Iako sagrađena još 1854. godine crkva svetog Georgija u Smederevu, usled mnogobrojnih istorijskih okolnosti, dugo je čekala svog živopisca, piše mr Snežana Cvetković. Konačno, veliki i odgovoran posao oslikavanja hrama pripao je ruskom akademskom umetniku Andreji Vasiljeviču Bicenku. Svakako je bio presudan uticaj episkopa braničevskog Venijamina, vladike Nikolaja Velimirovića, kao i predsednika Crkvenog odbora ovog hrama Dimitrija Ljotića, da se na zapadnom zidu naosa crkve tačno ispod svoda naslika kompozicija „Prenosa moštiju svetog Luke u Smederevo“. I to upravo onako kako je ovaj događaj opisan u srpskim srednjovekovnim rukopisima.
U prvom planu kompozicije dominira otvoreni kovčeg sa telom svetitelja uvijenim u belo platno. U prisustvu sveštenstva i najverovatnije mitropolita koji drži kadionicu, sa leve strane kovčega, svetom Luki klanja se despotica Jerina, sa kćerkom Marom i despoticom Jelenom, dok se sa desne strane moštima svetitelja klanjaju despot Đurađ i njegovi sinovi, despot Lazar, kao i Stefan i Grgur, koji su odeveni u belu narodnu nošnju sa opancima na nogama. U drugom planu kompozicije su bedemi utvrđenog grada mada se ne može precizno zaključiti da li se događaj odvija pred ulazom u Veliki ili Mali grad, odnosno dvor despota Đurđa Brankovića. Čitav događaj prati veliki broj okupljenog naroda, sa sveštenstvom koje nosi ripide, sveće i ikone. Iznad kompozicije u segmentu neba je sveti Luka sa svitkom u desnoj ruci.
Tema je, kao što bi rečeno na početku, krajnje kompleksna, pa zato zahteva još objašnjenja i pisanja, istorijskih činjenica i mitova i legendi, između ostalog i šta je posle bilo s moštima sveca, a o tome u još jednom nastavku serijala.
Projekat „Prvi hiljadu godina Smedereva – mitovi, legende i istorijske činjenice“ sufinansiran je iz budžeta Grada Smedereva, a stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.